ساختار مو بسیار جالب است. موها در واقع، از سه لایه مجزا به نام‌های مدولا، کورتکس و کوتیکول تشکیل شده‌اند که هر کدام وظایف خاص خود را دارند. لایه داخلی مو، مدولا نام دارد. این لایه در موهای ضخیم‌تر وجود دارد و به استحکام مو کمک میکند. لایه میانی، کورتکس نام دارد. این لایه ضخیم‌ترین لایه مو است و رنگ، حالت و استحکام کلی مو را تعیین میکند. سلول‌های رنگدانه (ملانوسیت‌ها) در این لایه قرار دارند و رنگ مو را به وجود می‌آورند. لایه بیرونی مو، کوتیکول نام دارد. این لایه از سلول‌های پولک مانند تشکیل شده که روی هم قرار گرفته‌اند و وظیفه‌ی محافظت از لایه‌های داخلی مو را بر عهده دارند. کوتیکول سالم، مو را درخشان و صاف نشان می‌دهد و از آن در برابر آسیب‌های محیطی مانند اشعه UV و مواد شیمیایی خشن محافظت میکند.
موها از پروتئینی به نام کراتین ساخته شده‌اند که از واحدهای آمینو اسید تشکیل شده است. این واحدهای آمینو اسید به هم پیوند خورده‌اند و زنجیره‌ای را تشکیل می‌دهند که به مو استحکام و انعطاف‌پذیری می‌بخشد. در این مقاله از سایت رندل، راجع به ساختمان موی انسان و آناتومی آن به طور کامل برایتان خواهیم گفت. با ما تا انتهای مطلب امروز همراه باشید.
آناتومی مو: از ریشه تا ساقه
موهای ما از دو بخش اصلی تشکیل شده‌اند: ساقه و ریشه. ساقه که قسمت قابل مشاهده مو است، از پوست سر بیرون آمده و تا انتهای مو ادامه می‌یابد. این بخش از مو عمدتاً از پروتئینی به نام کراتین ساخته شده و وظیفه‌ی آن محافظت از پوست سر و تنظیم دمای بدن است. ریشه در زیر پوست قرار دارد و توسط ساختاری لوله‌ای شکل به نام فولیکول احاطه شده است. فولیکول وظیفه تغذیه و رشد مو را بر عهده دارد. در پایین فولیکول، پیاز مو قرار دارد که محل تولید سلول‌های جدید مو است. در کنار هر فولیکول مو، غده‌ای به نام غده سباسه وجود دارد که سبوم ترشح میکند. سبوم ماده‌ای چرب و روغنی است که موها و پوست سر را مرطوب نگه می‌دارد.
۱. ساقه مو (Hair shaft)، بیرونی عضو در ساختار مو
ساقه مو، بیرونی عضو در ساختار مو است که خارج از پوست سر قرار دارد و همه آن را به عنوان موی طبیعی روی سر افراد میبینند. ساقه موی هر انسانی، متشکل از سه لایه است. مدولا، کورتکس و کوتیکول.
۱. داخلی‌ترین لایه، مدولا است که در مرکز ساقه مو قرار دارد. سلول‌های تشکیل دهنده این لایه بزرگ و شاخی هستند. موهای ظریف از این لایه محروم هستند.
۲. لایه میانی، کورتکس است که حاوی سلول‌هایی است که کراتین دارند، پروتئینی که به مو قدرت و انعطاف‌پذیری می‌دهد. کورتکس بخش اعظم ضخامت ساقه مو را تشکیل می‌دهد و از سلول‌های شاخی و فشرده تشکیل شده است. رنگ مو به دلیل رنگدانه‌های ملانین موجود در سلول‌های این لایه است. ملانوسیت‌های واقع در فولیکول مو این رنگدانه‌ها را تولید می‌کنند و سپس به سلول‌ها منتقل می‌کنند. هرچقدر مقدار ملانین کمتر باشد، رنگ مو روشن‌تر و بالعکس خواهد بود. در موهای قرمز، ملانین از نوع فئوملانین است. سفید شدن مو به علت از بین رفتن رنگدانه ملانین در سلول‌های کورتکس است.
۳. خارجی‌ترین لایه، کوتیکول است که مانند فلس ماهی روی هم قرار گرفته‌اند و از لایه‌های داخلی ساقه مو محافظت میکند. نحوه قرار گیری سلول‌های کوتیکول، موجب نفوذ پذیری ساقه مو می‌شود و قابلیت رنگ کردن به آن را می‌دهد. همچنین انعطاف پذیری آن را بیشتر میکند و قابلیت پیچ خوردگی ساقه مو را افزایش می‌دهد.
فولیکول مو (Hair Follicle)، لایه حساس در ساختار مو
فولیکول مو، لایه حساس در ساختار مو است. در واقع، فولیکول ساختاری لوله‌ای شکل است که از سطح پوست (اپیدرم) آغاز می‌شود و انتهای آن در عمق پوست (هیپودرم) قرار می‌گیرد. انتهای این لوله متسع، پیاز مو را تشکیل می‌دهد که محل اصلی رشد مو است. لایه‌های فولیکول مو، عبارتند از:
- غلاف داخلی ریشه مو: این غلاف، مو را تا جایی که غدد چربی به فولیکول متصل می‌شوند، احاطه میکند. پس از این نقطه، غلاف داخلی از بین می‌رود و فضای باقی‌مانده برای عبور ترشحات غدد چربی به سمت خارج از پوست استفاده می‌شود. غلاف داخلی، حرکت مو در حال رشد را نیز تسهیل میکند و از سه لایه تشکیل شده است.
- غلاف بیرونی ریشه مو: این غلاف، در اطراف غلاف داخلی قرار گرفته و در امتداد اپیدرم امتداد می‌یابد. غلاف بیرونی در قسمت‌های عمقی از یک ردیف سلول، در قسمت‌های میانی از دو ردیف سلول و در قسمت‌های فوقانی شبیه اپیدرم و از نوع مطبق تشکیل شده است.
- غلاف درمی: غشا پایه ضخیمی به نام پرده شفاف، فولیکول مو را از بافت همبند اطراف آن (درم) جدا میکند. این بافت همبند متراکم شده، غلاف درمی را تشکیل می‌دهد.
- عضله راست کننده مو: دسته کوچکی از عضلات صاف که به طور مایل بین فولیکول و لایه پاپیلایی درم (درمال پاپیلا) قرار گرفته‌اند، عضله راست کننده مو نامیده می‌شوند. انقباض این عضله در پاسخ به سرما، ترس یا هیجان، باعث سیخ شدن موها می‌شود. لازم به ذکر است که موهای ناحیه صورت فاقد عضله راست کننده هستند.
نقش ملانوسیت‌ها و کراتینوسیت‌ها در ایجاد رنگ مو
ملانوسیت‌ها و کراتینوسیت‌ها دو نوع سلول مهم در ساختار مو هستند که هر کدام نقشی اساسی در تعیین رنگ و استحکام آن ایفا می‌کنند.
- ملانوسیت‌ها: این سلول‌ها که در فولیکول مو قرار دارند، وظیفه‌ی تولید ملانین را بر عهده دارند. ملانین، رنگدانه‌ای است که به مو رنگ می‌بخشد.
- کراتینوسیت‌ها: این سلول‌ها، ساختار اصلی ساقه مو را تشکیل می‌دهند. کراتین، پروتئینی است که به مو استحکام و انعطاف‌پذیری می‌بخشد.
ملانوسیت‌ها، در واقع، ملانین را در سلول‌های کراتینوسیت تزریق می‌کنند. نوع و میزان ملانین موجود در سلول‌های کراتینوسیت، رنگ مو را تعیین میکند. هرچه ملانین بیشتر باشد، مو تیره‌تر و هرچه کمتر باشد، مو روشن‌تر خواهد بود. با افزایش سن و کاهش تولید ملانین توسط ملانوسیت‌ها، نیز موها سفید می‌شوند.
چرخه رشد و ریزش مو
رشد مو به صورت دوره‌ای و در سه مرحله انجام می‌شود:
- مرحله آناژن: این مرحله، مرحله‌ی رشد فعال مو است و حدود 2 تا 6 سال طول می‌کشد. در این مرحله، سلول‌های جدید در پیاز مو تولید شده و مو به سمت بیرون از پوست سر رشد میکند.
- مرحله کاتاژن: مرحله‌ی گذار مو است که حدود 2 تا 3 هفته طول می‌کشد. در این مرحله، رشد مو متوقف شده و فولیکول مو کوچک می‌شود.
- مرحله تلوژن: مرحله‌ی استراحت مو است که حدود 3 تا 4 ماه طول می‌کشد. در این مرحله، مو از فولیکول جدا شده و می‌ریزد.
در واقع، طی این دوره، همه فعالیت‌های سلولی متوقف می‌شود. موهای مرده در اثر شست و شو یا فشار ناشی از رشد مو جدید میریزند. به طور متوسط روزانه ۵۰ تا ۱۰۰ تار مو میریزند و توسط موهای جدید جایگزین می‌شوند. اما اگر ریزش موها زیاد باشد، ممکن است به طاسی بینجامد. در مورد تجدید موهای ریخته شده در دوره تلوژن، دو حالت وجود دارد. یکی اینکه سلول‌های انتهایی ساقه مو به سمت بالا حرکت می‌کنند و موی جدید را از غلاف داخلی موی قبلی تشکیل می‌دهند. در حالت دیگر، سلول‌های بنیادی موجود در غلاف بیرونی فولیکول مو، پس از ریزش موی قبلی، فعال شده و فولیکول جدیدی را تشکیل می‌دهند که موی جدید از آن رشد میکند.
به طور روزانه، حدود 50 تا 100 تار مو به طور طبیعی می‌ریزد. این ریزش مو طبیعی است و جای نگرانی ندارد. اما ممکن است گاهی ریزش مو بیش از حد معمول باشد. در این مواقع، به دلیل مشکلات مختلفی مانند ژنتیک، استرس، سوء تغذیه یا برخی از بیماری‌ها، افراد شاهد ریزش موی شدید هستند. در این صورت، باید برای تشخیص و درمان علت ریزش مو به پزشک مراجعه نمایید.
مراحل مختلف رشد مو در طول زندگی
ساختار مو در طول دوران حیات هر انسانی، طی ۳ مرحله تغییر میکند:
- موهای لاناگو: موهای ظریف و نازکی که در دوران جنینی روی سر جنین رشد می‌کنند.
- موهای کرکی: موهای ریزی که بعد از تولد و در دوران طفولیت جایگزین موهای لاناگو می‌شوند.
- موهای نهایی: موهای ضخیم‌تر و تیره‌تری که در سنین بلوغ رشد می‌کنند و به عنوان موهای معمولی شناخته می‌شوند.
تاثیر نژاد بر ساختار مو
درست است که تمام موها، چه صاف، چه مجعد و چه وز، از اجزای اصلی مشابهی مانند کوتیکول، کورتکس و مدولا تشکیل شده‌اند و کراتین، پروتئین غالب آنهاست. اما آنچه که شکل نهایی مو را تعیین میکند، شکل فولیکول مو است.
- موهای آسیایی: از فولیکول‌های گرد رشد می‌کنند و به همین دلیل، معمولاً صاف، ضخیم و لَخت هستند.
- موهای مجعد و فر آفریقایی: ریشه در فولیکول‌های بیضی شکل دارند و این فرم بیضی، باعث پیچ‌خوردگی و فر شدن موها می‌شود.
- موهای اروپایی: از فولیکول‌هایی با سطح مقطع بیضی رشد می‌کنند و به همین دلیل، قابلیت انعطاف‌پذیری بیشتری دارند و می‌توانند صاف، موج‌دار یا فر باشند.
البته علاوه بر موارد بالا، عوامل دیگری مانند ژنتیک، هورمون‌ها و شرایط آب و هوایی نیز می‌توانند بر ساختار و شکل مو تأثیر بگذارند.
نکات مهم درباره ساختار مو
در این بخش به چند نکته کوتاه اما مهم در رابطه با ساختار مو اشاره میکنیم که در طول مقاله راجع به آنها صحبت نکردیم.
✔️ آب: بهترین نوشیدنی برای موها، آب مقطر است. آب سخت با داشتن املاحی مانند منیزیم و کلسیم می‌تواند به مرور زمان به ساختار مو آسیب برساند. شستشوی موها هر دو تا سه روز یک‌بار، با توجه به نیازتان، می‌تواند به حفظ سلامت و شادابی آنها کمک کند.
✔️ رنگ فولیکول: برخلاف تصور رایج، رنگ فولیکول مو هیچ ارتباطی با رنگ موهای شما ندارد. رنگ فولیکول موها، همانند رنگ پوستتان است و در طول زندگی ثابت می‌ماند.
✔️ موی مجعد و شکنندگی: اگرچه موهای ضخیم و مجعد به طور طبیعی بیشتر در معرض خشکی و شکستگی قرار دارند، با مراقبت صحیح و استفاده از محصولات مناسب، می‌توان از آنها نیز به بهترین نحو نگهداری کرد و از زیبایی منحصر به فردشان لذت برد.
سخن پایانی
موها، این تارهای ظریف و زیبا، دنیایی از راز و رمز را در خود جای داده‌اند. از فولیکول‌های مو که مانند استوانه‌هایی کوچک، ریشه موها را در برمیگیرند تا لایه‌های مختلف ساقه مو که هر کدام وظایف خاص خود را دارند، همه و همه در کنار هم، شاهکاری از خلقت را به نمایش می‌گذارند. مراقبت از موها، نیازمند شناخت ساختار و عملکرد آنها است. با درک این پیچیدگی‌ها و ظرافت‌ها، می‌توانید بهترین روش‌های مراقبت را برای موهای خود انتخاب کنید و به آنها درخشش و شادابی دو چندان ببخشید.